студэнткі 505 групы
Кунцэвіч
Наталлі Мікалаеўны
Навуковы кіраўнік – дацэнт Панюціч К.М.
Мінск 2001
Змест
Уступ. Іван Пташнікаў – майстар слова................................................................3
I раздзел. Дыялектнае слова ў мастацкім творы………………………………..9
II раздзел. Тыпы дыялектызмаў у творах І. Пташнікава……………………...17
1.Лексічныя дыялектызмы….……………………………………..17
2.Семантычныя дыялектызмы….…………………………………46
3.Фанетычныя дыялектызмы.....…………………………………..49
4.Граматычныя дыялектызмы…..………………………………...56
5.Словаўтваральныя дыялектызмы.………………………………69
III раздзел. Спосабы ўключэння дыялектызмаў у кантэкст…………….…….81
Заключэнне……………………………………………………………………....84
Літаратура………………………………………………………………………..87
Паказальнік лексічных дыялектызмаў ………………………………………...92
Уступ. Іван Пташнікаў – майстар слова.
Іван Пташнікаў выступіў у друку з вершамі ў 1952 годзе .Першы празаічны твор – аповесць «Чачык», якую ён апублікаваў у часопісе «Полымя». І. Пташнікаў – аўтар зборнікаў аповесцей і апавяданняў «Зерне падае не на камень», «Сцяпан Жыхар са Сцешыц», аповесцей «Лонва», «Тартак»( паводле сцэнарыя аўтара пастаўлены аднайменны тэлефільм), «Найдорф», раманаў «Чакай у далёкіх Грынях», «Мсціжы», «Алімпіяда» (пастаўлены аднайменны тэлеспектакль).
У 1980 годзе выйшлі Выбраныя творы ў 2-х тамах, зараз апублікаваны збор твораў у 4-х тамах, які быў надрукаваны ў 1990-1992 гадах. І. Пташнікаў--лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Я. Коласа за аповесць «Найдорф».
Сёння, калі гэтым самабытным мастаком слова напісана ўжо нямала, вельмі добра відаць нязменная прывязанасць яго да родных мясцін Лагойшчыны. Там разгортваюцца падзеі ўсіх яго твораў. Пісьменнік найлепш ведае тых людзей, з якімі разам жыў, рос, якія народжаны той самаю, што і ён, зямлёю.
І. Пташнікаў шырока, разгорнута і ўсебакова ўзнаўляе падзеі тых гадоў, якія ў яго памяці, у свядомасці – вайна, пасляваенныя гады, сучаснасць. Жыццё чалавека ў яго творах увасабляе ў сабе ўсё жыццё вёскі, а жыццё вёскі – жыццё народа.
Творчасць Пташнікава адметная ўзнаўленнем народнага жыцця, увагай да самабытных характараў, шматфарбнасцю мовы.
Ужо на першую аповесць І.Пташнікава”Чачык” з’явіліся станоўчыя рэцэнзіі, у якіх адзначалася:”Жывапіснасці і маляўнічасці мовы аповесці цяжка не заўважыць, у ёй, бадай,галоўная заслуга Івана Пташнікава. |Іменна гэтая разнастайнасць і яркасць моўнага матэрыялу, а таксама арыгінальнасць задумы і ўдача цэнтральнага вобраза даюць,як нам здаецца, падставы думаць, што малады пісьменнік на правільным шляху.”1
1 Клімашэўская І. Першая аповесць // Літаратура і мастацтва, 1957, 2 мая
Не зусім удалым, як лічаць крытыкі, быў першы раман І.Пташнікава “Чакай у далёкіх Грынях”. Адзначалася, што ў рамане прысутнічала як бы майстэрства дзеля майстэрства, асобныя лірычныя адступленні, замалёўкі падаваліся эфектна, але не заўсёды арганічна ўваходзілі ў мастацкую тканіну твора. Не ўдалося належным чынам паяднаць асабістае і грамадскае жыццё герояў.
Цікавымі па задуме і зместу лічацца яго апавяданні “Алені”, “Алёшка” і “Бежанцы”, галоўным героем якіх з’яўляецца падлетак. Пісьменнік не расстаецца з памяццю вайны, з памяццю свайго, апаленага суровымі выпрабаваннямі дзяцінства.
Сапраўдную вядомасць аўтару прынеслі яго творы “Лонва”, “Тартак”,”Найдорф”. У “Тартаку” асноўныя падзеі звязаны з тым, што перажываюць сямёра сялян, якія вязуць з Дальвы ў камендатуру збожжа. Расказы пра трагедыю вёскі Дальва, спаленую фашыстамі, пачутыя ў дзяцінстве, і падштурхнулі І.Пташнікава да напісання аповесці. “Тартак” і “Найдорф” - творы пра пакутную і збалелую людскую памяць. Толькі ў “Тартаку” вызначальны быў пафас трагічны, а ў “Найдорфе” ўжо гераічны матыў у пафасе, гераічная нота становіцца вызначальнай.1 Паказана вайна, якой яна была на самай справе.
Два наступныя раманы – “Мсціжы” і “Алімпіяда” – паказваюць жыццё беларускай вёскі ў пасляваенны час. Андрэй Вялічка – галоўны герой рамана “Мсціжы” на першы погляд нічым не адметны чалавек, але з такіх, як ён, і складваецца наша грамадства, на такіх зямля трымаецца.
Пра раман “Алімпіяда”, які быў апублікаваны ў 1985 годзе, вядомы крытык Генадзь Шупенька сказаў: “Гэтаму раману Івана Пташнікава суджаны зайздросны лёс. У яго будзе доўгае, не збаюся сказаць, такое ж, як у “Людзей на балоце” Івана Мележа, неўміручае жыццё. Жыццё прыкметнае, як кажуць, ва ўсіх навідавоку, на адным з самых яркіх месцаў у нашай літаратуры. Але і не бясхмарнае, на пачатку не такое ўжо і лёгкае.”2
1 Андраюк С. Чалавек на зямлі. Мн., 1988. С. 121
2 Шупенька Г. Голасам народа // Алімпіяда. Пасляслоўе. Мн., 1985. С. 614
У рамане пісьменнік паказаў пасляваеннае жыццё беларускай вёскі, аднаўленне разбуранай вайной калгаснай гаспадаркі. Праз успаміны галоўнай гераіні рамана даяркі Алімпіяды адлюстраваны і ваенныя гады – адступленне нашых войскаў, дапамога параненым лётчыкам, здзекі паліцаяў з аднавяскоўцаў.На вобразах яе дзяцей Тані і Міфодзі і іх сяброў паказана жыццё моладзі.
Назва рамана “Алімпіяда” прыкоўвае ўвагу да цэнтральнага вобраза – сялянкі Алімпіяды Падаляк. “Алімпіяда Падаляк, Уліма, як яе завуць у вёсцы, уяўляе сабою гістарычна сфармаваны народны характар, які ўвабраў у сябе усё тое пазітыўнае, што стваралася стагоддзямі народнага жыцця, гэта той праведнік, на якім заўсёды стаяў свет і да якога ва ўсе часы праяўляла цікавасць класічная літаратура. І разам з тым гэта ярка выяўлены сучасны характар з яго светаадчуваннем, яго стаўленнем да жыцця” ,– так піша пра галоўную гераіню Вера Палтаран.1 Як сцвярджае крытык Серафім Андраюк., вобраз Алімпіяды “спісаны” з маці пісьменніка.2 Духоўны свет гэтай жанчыны сфармаваўся ва ўмовах небывалых выпрабаванняў для чалавечага духу – цяжкія даваенныя гады, вайна, пасляваенныя гады.Гэты раман пра складанасць простага чалавечага жыцця. Вялікую мужнасць. Бязмежную стойкасць, спалучаныя з найвялікшым у жыцці чалавечым – з глыбіннай, непаказной дабрынёй. Раман “Алімпіяда” знаходзіцца на магістральным шляху пошукаў сучаснай беларускай літаратуры, якая зараз акцэнтуе ўвагу на маральна-філасофскіх праблемах, імкнецца паказаць героя сацыяльна актыўнага і духоўна багатага.3
Тэма вайны не пакідае пісьменніка. З кожным творам ён па-новаму асэнсоўвае народны боль і трагедыю. Апавяданне “Эфка” – пра пасляваенных беларускіх дзяцей. Апавяданне ж “Львы” – гэта водгук на чарнобыльскую трагедыю. Абодва гэтыя апавяданні – папярэджанне аб тым, да чаго можа прывесці забыццё спрадвечных ісцін дабра, нежаданне людзей жыць па законах маралі.
І. Пташнікаў – пісьменнік пераважна вясковай тэмы, пясняр вёскі на розных этапах яе гісторыі, праўда, недалёкай, зафіксаванай у аўтарскай памяці. Прыхільнасць да аднаго жыццёвага матэрыялу ў дадзеным выпадку абумоўлена не толькі дакладным веданнем яго, але і творчым крэда пісьменніка, яго ідэалам, эстэтычнымі задачамі, якія ён ставіць перад сабой. Творчае развіццё І.Пташнікава ішло,,, з аднаго боку, пад знакам панавання лірычнай, эмацыянальнай “вясковай прозы”, з другога - пад уплывам беларускай эпічнай традыцыі, якая знайшла сваё яркае ўвасабленне не толькі ў класічных творах беларускай літаратуры, але і ў сучаснікаў Пташнікава – І.Мележа, А.Чарнышэвіча, М.Лобана, П.Пестрака і інш.1
“У творах І.Пташнікава, асабліва ў “Лонве”, “Тартаку”, “Мсціжах” знайшлі адлюстраванне этычныя ідэалы пісьменніка, яго ўяўленні аб нормах чалавечых паводзін. Раскрываюцца пташнікаўскія ідэалы з твора ў твор у нейкім новым ракурсе, па-рознаму псіхалагічна абгрунтоўваюцца. І ўсё ж кожны з твораў пісьменніка нібы ступенька да іншага твора. Многія ідэі, тэмы, вобразы, атрымаўшы заяўку ў адным творы, знаходзяць сваё далейшае, больш поўнае ўвасабленне ў другім.2
Мова раманаў, аповесцей і апавяданняў І.Пташнікава – багатая і разнастайная. Яе аснова – агульнаўжывальныя словы. На гэтым фоне звяртаюць на сябе ўвагу мясцовыя словы туляг, додніца, шафарня, тофель, грумада, ляжэйка, - тыя словы, якія пісьменнік чуў ад сваёй бабулі, маці, ад суседзяў, ад усіх людзей з родных мясцін.
Жывыя гаворкі былі і застаюцца галоўнай крыніцай узбагачэння беларускай літаратурнай мовы.
У творах І.Пташнікава актыўна ўзаемадзейнічаюць сродкі гутарковага і кніжнага стыляў. У раманах, аповесцях, апавяданнях пісьменніка жывое
1 Шамякіна Т.І. Некаторыя асаблівасці стылю І.Пташнікава //Весці АН БССР, сер. грамад. навук. Мн., 1974, С.99.
2 Тамсама. С. .103.
народнае слова, нярэдка характэрнае для мясцовай гаворкі, арганічна, нязмушана ўлучаецца у сістэму моўна-выяўленчых сродкаў.
Сёння І. Пташнікаў – прызнаны майстар слова, творчасць якога заслугоўвае ўвагі і даследавання моваведаў і літаратуразнаўцаў.
Даследаванню жыццёвага і творчага шляху пісьменніка, асаблівасцям праблематыкі, стылёвай адметнасці яго твораў прысвечаны шматлікія работы.1 Менш зроблена ў плане вывучэння мовы І. Пташнікава, яго мастацкай манеры. Можна адзначыць кнігу А. Каўруса “Мова народа, мова пісьменніка”, дзе ўдзяляецца ўвага і асаблівасцям мовы І. Пташнікава, а таксама асобныя артыкулы.2
1 Андраюк С. Чалавек на зямлі.Мн.1988, Марціновіч А. З Мсціжаў бачны свет // Роднае слова ,1992, №10-11; Шупенька Г. Голасам народа// Алімпіяда. Пасляслоўе. Мн.,1985; Нуждзіна Т. Дарога ў сталасць.// На высокай хвалі. Літ.-крыт. артыкулы ; Шамякіна Т. Адлюстраванне Вялікай Айчыннай вайны ў сучаснай беларускай прозе // Асаблівасці развіцця літаратурнага працэсу ў Беларусі на сучасным этапе.-Мн.,1979 і інш.
2 Каўрус А. Мова народа, мова пісьменніка. Мн.,1989; Нуждзіна Т. Аб некаторых стылявых асаблівасцях аповесці І. Пташнікава // Бел. літаратура. Вып. 5.Мн.,1977; Міхалевіч А. Пра мову І. Пташнікава.// Роднае слова, Мн.,1990,№5; Каўрус А. І. Пташнікаў І. М // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн., 1994.
ачы дыпломнай працы:
– выявіць дыялектызмы ў творах І. Пташнікава;
– растлумачыць сэнс выкарыстаных аўтарам мясцовых слоў; прывесці, дзе магчыма, адпаведнікі з літаратурнай мовы і іншых народных гаворак;
– паказаць стылістычную ролю дыялектызмаў у творах;
– вызначыць тыпы дыялектызмаў і іх лексіка-семантычныя групы;
– апісаць спосабы ўключэння дыялектызмаў у кантэкст.
Дыпломная праца выканана на матэрыяле твораў І. Пташнікава.1 Мною выпісана , прааналізавана і растлумачана каля 500 дыялектызмаў.
1 І. Пташнікаў. Чакай у далёкіх Грынях. Мн..1962; Сцяпан Жыхар са Сцешыц. Мн.,1966; Мсціжы. Мн., 1972; Тартак. Мн., 1973; Найдорф. Мн., 1976; Лонва. Мн.,1982; Алімпіяда. Мн.,1985.
Раздзел І. Дыялектнае слова ў мастацкім творы.
На сучасным этапе застаецца актуальным працэс узаемадзеяння літаратурнай мовы з жывой гаворкай народа, якая дае магчымасць пісьменніку абнаўляць і ўдасканальваць свой “матэрыял і інструмент”.1. Ужыванне дыялектнай лексікі ў творах мастацкай літаратуры стала заканамернай з’явай. Уводзячы дыялектную лексіку ў свае творы, пісьменнікі стараюцца больш рэалістычна адлюстраваць эпоху, мясцовы каларыт, побыт, асаблівасці мовы персанажаў. Ва ўсе часы беларускія пісьменнікі, якія пісалі пра вёску і яе жыхароў, не абыходзіліся ў сваіх творах без народна-гутарковай лексікі. Гэта можна бачыць у творах М. Гарэцкага, Ц.Гартнага, Я. Коласа, Я. Купалы, К. Чорнага, І.Мележа, М. Лынькова і многіх іншых. Мянялася тэматыка твораў, мяняліся погляды на тыя ці іншыя падзеі, узнікалі новыя героі, але ва ўсе часы пры адлюстраванні рэчаіснасці беларускія пісьменнікі абапіраліся на родную гаворку.
У другой палове 20-га стагоддзя стварылі даволі значныя творы пра жыццё беларускай вёскі ў даваенны час, пра барацьбу з фашыстамі ў час вайны, пра адбудову сельскай гаспадаркі пасля вайны, пра нялёгкі шлях простых людзей такія вядомыя беларускія пісьменнікі як І. Чыгрынаў, Б. Сачанка, В. Адамчык, І. Пташнікаў. Асновай твораў усіх гэтых пісьменнікаў з’яўляецца агульнанародная мова, дыялектызмы ж уводзяцца імі ў кантэкст для перадачы найтанчэйшых адценняў пачуццяў, перажыванняў, для характарыстыкі дзейнасці людзей у розных сферах жыцця.
Дыялектызмы адносяцца да моўных сродкаў абмежаванага ўжытку. Сферай іх выкарыстання з’яўляецца ў асноўным мастацкая літаратура.
Дыялектызмамі называюцца словы, якія ўжываюцца ў адной гаворцы, групе гаворак ці дыялекце і не ўжываюцца ў літаратурнай мове або адрозніваюцца ад літаратурных значэннем, фанетычнымі ці граматычнымі асаблівасцямі.2
1 Каўрус А. Мова народа, мова пісьменніка. Мн., 1989. С. 246.
2 Гілевіч Н.І. Дыялектызмы ў прозе беларускіх пісьменнікаў сярэдняга пакалення// Беларуская мова і мовазнаўства. Мн., 1975. Вып. 3. С. 12.
У «Слоўніку лінгвістычных тэрмінаў» адзначаюцца два значэнні тэрміна дыялектызм:
1.Дыялектныя словы, якія ўжываюцца ў мове мастацкай літаратуры з пэўнай стылістычнай мэтай.
2 Фанетычныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і лексічныя асаблівасці, уласцівыя асобным дыялектам , і не ўласцівыя літаратурнай мове.1
У кнізе «Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы» тэрмін дыялектызм ужываецца са значэннем: «асобнае дыялектнае слова, уведзенае ў літаратурны тэкст, але поўнасцю не асвоенае літаратурнай мовай. Побач з тэрмінам дыялектызм ужываюцца словы правінцыялізм, лакалізм, абласное слова, мясцовае слова і інш.»2
Дыялектная лексіка – невычэрпнае багацце народа. Шматлікія дыялектныя словы надзвычай трапна перадаюць найтанчэйшыя адценні думак, пачуццяў, перажыванняў чалавека, дакладна характарызуюць дзейнасць людзей у розных сферах жыцця. Лексіка народных гаворак – каштоўная крыніца не толькі для лінгвістычных, але і для гістарычных, этнаграфічных даследаванняў.
«Народныя гаворкі, - як адзначае даследчык Баханькоў А.Я., - да цяперашняга часу застаюцца адной з важнейшых крыніц папаўнення лексічнага складу літаратурнай мовы.»3 Без уліку дыялектных асаблівасцей, як заўважаюць даследчыкі, нельга вырашыць праблему нармалізацыі літаратурнай мовы.4
1Сцяцко П.У., Гуліцкі М.Ф., Антанюк Л.А. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мн.,1990. С.52.
2Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Пад рэд. Баханькова А.Я. Мн., 1994. С. 394.
3Баханькоў А.Я. Развіццё лексікі беларускай літаратурнай мовы ў савецкі перыяд. Мн., 1982. С. 67.
4Ляксуціна З.А. Да праблемы ўзаемадзеяння беларускай літаратурнай мовы і тэрытарыяльных дыялектаў//Рэгіянальныя асаблівасці беларускай мовы, літаратуры і фальклору. Гомель,1973. С. 49.
Літаратурная мова павінна непасрэдна вырастаць з жывой народнай мовы – вось асноўны прынцып, якога заўсёды прытрымліваліся нашы пісьменнікі. «І не трэба нам, - заўважае Алесь Адамовіч, - занадта баяцца слова «дыялектызм», раней неабходна прыслухацца, як слова гучыць, удумацца, наколькі яно трапнае і зразумелае. У любым, самым маленькім «засеку» жывой народнай мовы можна часам знайсці буйныя зярняты народнай мудрасці і дасціпнасці.»1
Беларускія пісьменнікі надаюць вялікую ўвагу моўнаму скарбу свайго народа, старанна працягваюць пошукі самабытнага, трапнага і свежага народнага слова. Гэтыя намаганні ўхваляе Р.Шкраба – вядомы літаратуразнавец: «Ніхто не можа забараніць пісьменніку шукаць выяўленчыя сродкі ў самых розных пластах жывой мовы».2
Янка Скрыган падкрэслівае: «Ведаць мову – значыць ведаць законы яе будавання, ведаць яе народную аснову. Бо толькі ведаючы народную аснову мовы, можна ведаць, як правільна і проста выказаць думку, як натуральна, паводле законаў гэтай мовы, пабудаваць фразу, дзе якое сказаць слова, патрэбнае іменна для гэтага месца.»3
Кожны з пісьменнікаў па-свойму бачыць, чуе, успрымае, адбірае словы, мае свой індывідуальны стыль, па-свойму выкарыстоўвае выяўленча-мастацкія сродкі. Асновай стылю, яго душой з’яўляецца мова. Сказанае не азначае, што кожны пісьменнік павінен пісаць нейкай асобнай, сваёй уласнай мовай. Асновай твора павінна быць агульнанародная мова.
Дыялектызмы ўжываюцца ў мастацкім творы з пэўнымі стылістычнымі мэтамі. Пісьменнікі бяруць з народнай мовы ўсё самае лепшае і, творча апрацоўваючы, уводзяць у літаратурны ўжытак.
1Адамовіч А. Культура творчасці. Мн., 1962. С. 175.
2Шкраба Р. Літаратура і мова: Кніга пра майстэрства. Мн., 1969. С.3.
3Скрыган Я. Ранішнія росы. Мн. 1965. С.85.
Адны з дыялектызмаў замацаваліся ў мове і атрымалі права на агульнае ўжыванне, другія застаюцца ў творах асобных пісьменнікаў як паказчык іх індывідуальнага стылю.
Максім Лужанін лічыць, што «трэба больш увагі аддаваць вывучэнню дыялектаў, бо яны . не могучы існаваць самастойна , уліваюцца ў мову. Па-першае, з дапамогай дыялектаў могуць запоўніцца нашы прабелы , знойдуцца словы, якіх не стае; па-другое, нядрэнна будзе мець і новыя адменнікі ўжо вядомых слоў. Але гэта не значыць, што дыялектызмы трэба ўводзіць у такой колькасці, каб абцяжарыць мову , зрабіць яе незразумелай.»1
Канешне, кожны з пісьменнікаў па-свойму бачыць, успрымае, адбірае словы, па-свойму выкарыстоўвае мастацкія сродкі, але ўсё ж кожны з іх павінен у першую чаргу дбаць пра чысціню літаратурнай мовы, клапаціцца пра тое, каб сказанае ім было зразумела шырокаму колу чытачоў.
Літаратарам трэба быць чулымі да слова, трэба любіць, паважаць і вывучаць народную мову, яе багацце рабіць здабыткам літаратурнай практыкі. Празмернае ж насычэнне тэксту вузкамясцовымі дыялектызмамі робіць мову твора малазразумелай і цяжкай для чытання. Майстэрства пісьменніка ў тым і заключаецца, як здолее ён з усяго багацця слоў роднай мовы выбраць самае тыповае для выяўлення пэўнага характару, як здолее ён гэты адбор падпарадкаваць зместу, задуме.2
Я.Колас, К.Чорны, І.Мележ, М.Лынькоў,
Я.Брыль, К.Крапіва і іншыя мастакі слова, далі прыклад, як трэба ставіцца да лексічнага багацця роднай мовы. Тонкае адчуванне сэнсу кожнага асобнага слова,
яго варыянтнасці зрабілі мову іх твораў гнуткай, выразнай, каларытнай. Наша сучасная беларуская літаратура мае сапраўдных прадаўжальнікаў іх справы –
І.Чыгрынава, Б.Сачанку, В.Адамчыка, І.Пташнікава.
1 Лужанін М. Пісьменнік і мова// Полымя. 1951.N6.С.131.
2Юрэвіч У. Слова і вобраз.Мн., 1961. С.86.
Калі ўмеранае ўвядзенне дыялектызмаў у маналогі і дыялогі жыхароў вёскі з’яўляецца натуральнай неабходнасцю, то выкарыстанне мясцовых слоў у аўтарскай мове не заўсёды можа быць апраўданым, у прыватнасці тады, калі для выражэння пэўнага паняцця ў літаратурнай мове ёсць неабходныя агульнаўжывальныя лексічныя сродкі.
Вывучэнню дыялектызмаў у мастацкіх творах беларускіх пісьменнікаў прысвечаны працы Абабуркі М.В., перш за ўсё яго манаграфія «Стылістычна абмежаваныя словы ў мове беларускай мастацкай літаратуры» (Мн., 1981) і слоўнік-даведнік «Дыялектызмы ў творах беларускіх савецкіх пісьменнікаў» (Мн. 1979). Пытанні выкарыстання дыялектнай лексікі ў мастацкім радку майстроў слова не засталіся па-за ўвагай і іншых даследчыкаў мовы мастацкіх твораў (гл. спіс літаратуры ў канцы дыпломнай працы).
У тэксце мастацкага твора дыялектызмы выконваюць самыя разнастайныя мастацкія функцыі. Яны могуць быць выкарыстаны як сродак індывідуалізацыі вобраза, стварэння мясцовага каларыту, з іх дапамогай можна па-мастацку пераканаўча і этнаграфічна дакладна адлюстраваць побыт, сацыяльнае асяроддзе, абставіны і г.д. Выкарыстоўваючы дыялектызмы, аўтар малюе пейзаж, пераважна не гарадскі, стварае агульны фон і разгортвае апавяданне. ..Дыялектызмы часта служаць характаралагічным сродкам “прымацоўваючы” персанаж да пэўнага этнаграфічнага і сацыяльнага асяроддзя, яны ж могуць служыць і сродкам рэалізацыі камічнага пачатку твора.1
Як ужо гаварылася, “беларускія пісьменнікі
актыўна выкарыстоўваюць у сваіх творах дыялектызмы пераважна для характарыстыкі дзейных асоб, але ў апошні час некаторыя з іх нават у сваёй, аўтарскай мове
стараюцца выкарыстаць усе магчымыя сродкі выражэння сучаснай беларускай мовы”2
1 Оссовецкий И.А. Диалектная лексика в произведениях художественной литературы 50-60 годов//Вопросы языка современной русской литературы. М.,1971. С.359
2 Абабурка М.В. Дыялектызмы ў творах беларускіх савецкіх пісьменнікаў: Кароткі слоўнік-даведнік. Мн.,1979. С.5.
Пры вызначэнні дыялектызмаў я кіравалася перш за ўсё тым, ці падаецца адпаведнае слова ў “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы”(т.1-5), ці мае яно там памету “абласное”. Калі слова адсутнічала ў ТСБМ, то рабілася зверка з дыялектнымі слоўнікамі (спіс гл. у канцы працы).
Выкарыстоўваючы дыялектную лексіку у сваіх творах, пісьменнікі павінны ведаць, што злоўжыванне дыялектызмамі псуе твор, зацямняе, абцяжарвае яго змест і мову.1
Пісьменнікі выкарыстоўваюць у сваіх творах значную колькасць стылістычна абмежаваных слоў. Гэтыя лексемы выступаюць ва ўсіх граматычных формах і значэннях. У мове беларускай мастацкай літаратуры, асабліва ў мастацкай прозе, яскрава выдзяляецца бытавая, сельскагаспадарчая і эмацыйна-экспрэсіўная народна-дыялектная лексіка2
Пранікненне ўказаных пластоў лексікі ў мову твораў беларускіх пісьменнікаў – вынік узаемадзеяння літаратурнага маўлення з дыялектным, дзе яны займаюць цэнтральнае становішча сярод іншых лексічных пластоў.3 Напрыклад, у рамане І.Пташнікава “Алімпіяда” сустракаем шмат слоў эмацыйна-экспрэсіўных, характарыстычных: Але ці пайшла б яна тады пасля вайны за такога шмэндрыка, як я?.(Алімпіяда .С.105). Замяце зімой дарогу і ён будзе чыкілдыхаць, як некалі бацька. (Там жа . С.607).
І.Пташнікаў уводзіць у мову сваіх твораў шмат бытавых назваў, характэрных для яго роднай гаворкі: галень, варыўня, аглобня і інш. Пісьменнік выкарыстоўвае мясцовыя назвы раслін: рудзік, канаторжнік, тофель і пад.: Усё ў хаце аблазіў Харбін, варыўню перавярнуў уверх дном – не знайшоў.(Алімпіяда.С.125). Зашумеў нагнуты тофель на вуліцы, трапечучы лісцем, заслала неба нізкімі хмарамі, і пайшоў снег. (Там жа).
З прыведзеных ілюстрацый відаць, што
І.Пташнікаў, спорна чэрпаючы з жывой народнай мовы, не пераносіць яе ў свой твор сырую, неўзбагачаную.
1Малажай Г.М. Лінгвістычны аналіз тэксту. 2-е выд. Мн..1992. С.12.
2Абабурка М.В. Стылістычна абмежаваныя словы ў мове беларускай мастацкай літаратуры. Мн.1981.С.27-31.
3Блінава Э.Д.,Мяцельская Е.С. Беларуская дыялекталогія. 2-е выд. Мн. 1980. С.34.
4Каўрус А.А. Мова народа, мова пісьменніка.Мн.,1989. С.132.
Гісторыя беларускай літаратуры ведае імёны многіх пісьменнікаў, якія вельмі ўдала выкарыстоўвалі дыялектную лексіку ў сваіх творах. Да такіх пісьменнікаў належыць і І. Пташнікаў. Ён уводзіць у кантэкст дыялектныя словы не дзеля натуралістычнай дакладнасці, а ў пошуках найбольш эфектыўных моўных сродкаў пры стварэнні вобразаў. Такое выкарыстанне дыялектнай лексікі характэрна толькі тым пісьменнікам, каму дыялект блізка знаёмы. Дыялектызмы ў такіх пісьменнікаў выкарыстоўваюцца разнастайна і дакладна. Гэтыя пісьменнікі не капіруюць моўныя звароты з дыялектызмамі, а ўзнаўляюць моўныя сітуацыі, у якіх непазбежна ўключаюцца самыя разнастайныя дыялектызмы, якія ўяўляюць сабой не маляўнічую дэталь, а заканамерны структурны элемент мастацкай мовы твора. Пісьменнікі такога тыпу не імітуюць умоўны народны стыль, а ўзнаўляюць сапраўдную народную мову, прытым іншы раз з такой этнаграфічнай дакладнасцю, што можна тэрытарыяльна лакалізаваць мову персанажаў, а іншы раз і мову самога аўтара.1
У творах І.Пташнікава дыялектызмы выступаюць не як іншародныя ўкрапванні, а запаўняюць прабелы літаратурнай мовы, надаючы ёй пластычнасць і каларытнасць, таму што ў лексіцы народных гаворак знайшла яркае адлюстраванне шматвекавая гісторыя народа. Жывая народная мова, як сведчаць усе творы І. Пташнікава і іншых пісьменнікаў, не страціла сваёй ролі як крыніцы ўзбагачэння літаратурнай мовы нават на сучасным этапе яе развіцця.
Як адзначаў М.Лынькоў ,”назіральнасці пісьменніка можна пазай здросціць.Творы яго вызначаюцца выключнай эмацыянальнасцю. Трэба сказаць, што, акрамя добрага ведання псіхалогіі сваіх герояў, Пташнікаў тонка адчувае прыгажосць роднай прыроды і, як ніхто з іншых пісьменнікаў, можа перадаць гэту прыгажосць мастацкім словам.” Добра ведаючы беларускую мову наогул, І. Пташнікаў выкарыстоўвае ў сваіх творах у першую чаргу лексіку, агульную для ўсяго беларускага народа, характэрную
1 Оссовецкий И.А. Лексика современных русских народных говоров. М., 1982. С. 196.
для усіх ці большасці беларускіх дыялектаў. Ён імкнецца як мага выразней выкарыстаць выяўленчыя магчымасці беларускага слова і ўвесь час арыентуецца на жывую народную гаворку. Таму што, як адзначаў В.У..Вінаградаў, “мова мастацкага твора , з’яўляючыся сродкам перадачы зместу , не толькі суадносіцца, а і звязана з гэтым зместам ; састаў моўных сродкаў залежыць ад зместу і ад характару адносін да яго аўтара.”1
Праведзенае даследаванне паказвае, што І.Пташнікаў, акрамя вышэйназванай лексікі, умела выкарыстоўваў і дыялектызмы, характэрныя менавіта для Лагойшчыны, з гаворак, якія адносяцца да паўночна-заходняй зоны (гэтым і тлумачыцца тое, што семантыка большасці дыялектызмаў звяралася па “Слоўніку беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча.”). Выключнай жыццёвасцю, свежасцю і трапнасцю вызначаецца гэтая лексіка ва ўсіх творах пісьменніка. Як сцвярджаюць некаторыя вучоныя, дыялектнае слова ў літаратурных мовах з даўняй традыцыяй і стабілізаванымі нормамі выконвае пераважна экспрэсіўную функцыю – гэта сродак стылізацыі мовы мастацкай літаратуры. Адзначаецца, што узбагачэнне за кошт дыялектызмаў вядзе не да павелічэння сінаніміі ўнутры літаратурнай мовы, а да функцыянальнага размежавання і да ўскладнення сістэмы моўных адзінак .2 Але ўсё ж “усебакова раскрыць функцыі дыялектнага слова на розных этапах гісторыі літаратурнай мовы магчыма толькі пры ўмове грунтоўнага аналізу літаратурных крыніц разнастайных жанраў і канкрэтна-гістарычнага падыходу да самога паняцця “дыялектызм”.3
1Виноградов В.В. О языке художественной литературы. М.,1959.С.74.
2Скворцов Л.И. Норма. Литературный язык. Культура речи// Актуальные проблемы культуры речи. М.,1970.С.63.
3Шакун Л.М. Некаторыя заўвагі адносна дыялектызмаў у крыніцах гісторыі беларускай літаратурнай мовы .//Лінгвістычныя даследаванні. Мн.,1971.С.251.
Раздзел ІІ. Тыпы дыялектызмаў.
У раманах І. Пташнікава ўжываюцца дыялектызмы розных тыпаў: лексічныя, словаўтваральныя, граматычныя, семантычныя і фанетычныя. Разгледзім гэтыя групы.
Лексічныя дыялектызмы.
Лексічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя словы, якія абазначаюць агульнавядомыя прадметы і паняцці.
У творах І.Пташнікава гэта перш за ўсё словы з Лагойшчыны – з мясцовасці, дзе нарадзіўся пісьменнік. Мною выяўлена больш за 200 лексічных дыялектызмаў. Сярод іх выдзяляюцца найперш бытавыя дыялектызмы (мясцовыя назвы некаторых прадметаў і з’яў), назвы сельскагаспадарчых працэсаў і эмацыйна-экспрэсіўныя дыялектызмы (словы, звязаныя з характарам чалавека, яго паводзінамі і іншымі рысамі). Сярод даследаваных дыялектызмаў яны з’яўляюцца самымі пашыранымі і ў мове герояў, і ў аўтарскай мове. Разгледзім іх па часцінах мовы.
Назоўнікі
Андрук, м. Божая кароўка.( ЛЛБ, с.173). 1
У гародзе на мяжы у высокай траве бегалі чырвоныя, вёрткія андрукі – божыя кароўкі – і блішчэлі кропелькі расы. (Алімпіяда, с.90).
У беларускіх народных гаворках вядома звыш 100 назваў гэтага насякомага. Параўн., андрэйка-братка, андрушок, пендарка, іванька, хадорка, матрунка, кандрацька, прошка-рабошка, зазуля-кавуля і інш.2
Асвер, м. Журавель (у студні). ( СПЗБ, т.1, с.106).
Снег наліпаў на стрэхі, на жэрдзе на
платах, на паркан, на вочап, на асвер, на зялёнае голле на тофелі і на яблыню ў гародзе. (Алімпіяда,
с.11).Ад яго загарэўся задзёрты ўгару высокі асвер (Найдорф, с.25).
1 Значэнні дыялектных слоў былі правераны па дыялектных слоўніках (гл. спіс скарачэнняў), а таксама па “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы”, т. 1-5. Мн., 1977-1984.
2 Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. Т. 1. Раслінны і жывёльны свет, карта 353. Мн., 1993; гл. таксама Міхайлаў П.А. Назвы насякомых // Лексічныя ландшафты Беларусі, Мн. 1995. С. 172-173.
Параўн.,асвер.Жэрдка ў калодзежы, на якую прымацоўваецца вядро (Сцяшковіч, с.33).
Бальшанка, ж. Шаферка, таварышка нявесты на вяселлі. (Варлыга).
Прыйшоў Мікалай па яе - - і пайшла. Без бальшанак – на вуліцы ўжо тыя далучыліся (Алімпіяда, с.12).
Бурвалак, м. Кавалак драўлянай палкі.(Сцяшковіч).
Андрэй падсунуў падніз пад адну палавіну бярозавы бурвалак, аскоблены падковамі і ўкачаны ў гной. (Мсціжы, с.23)
Параўн.: бурвалачак, м. - - зялёная паласа травы на прыгуменні (Мат. мін.-мал.,ІІ).
Ванжэўнік, м. Мячэўнік (трава) (СПЗБ, т.1).
А ў сорак шостым і сорак сёмым – што мы елі летам? – лебяду, ліпу, рудзік,ванжэўнік, мацярдуху, канюшыну, якая была і чырвоная, і белая (Алімпіяда, с.95).
Варыўня, ж. Памяшканне для захавання агародніны. (СПЗБ, т.1).
Усё ў хаце аблазіў /Харбін/, варыўню перавярнуў уверх дном - - не знайшоў.(Алімпіяда, с.125).Полымя калыхала яго на сценах старой, скіданай пасля вайны на папялішчы хаты, на кругляках варывенькі, што цвёрда стаяла на сваім новым падрубе тут жа (Лонва, с.43).
Васьмярык, м. Абрус ці пасцілка, вытканыя ў восем нітоў (Сцяшковіч).
Клятчастыя ўзоры, шэрыя палосы васьмерыкоў... Пасцілкі, - здагадваецца яна (Чакай у далёкіх Грынях, с.8).
Вітка, ж. Галінка (СПЗБ, т.1).
Назад па крутым абрыве яна /Алімпіяда/ падымалася, як па стозе сена, каб хутчэй ухапіцца за вітку – за галінку чорствай чарэмхі на беразе (Алімпіяда, с.383). Але па вітку - бярозавы доўгі дубец (Юрка заве яго так, бо імі, бярозавымі дубцамі, у Лонве вітавалі плот) – Юрка не пойдзе. (Лонва,с.151).
Параўн.:вітка – звітае з лазіцы маладой бярозкі замацаванне для жэрдак(Сцяшковіч), вітка – розга. пладовая галінка некаторых культур (СПЗБ, т.1), вітка – нізка чаго-н. (Мат. мін.-мал.,II).
Вобаратнік, м. Падарожнік (СПЗБ, т.1).
Так высахла ў печы лісце вобаратніку, якое адразу пасля вайны насілі з балота ў кошыках. (Лонва, с.159).
Вохлапкі, мн. Шматкі, кавалачкі чаго-н. (Сцяшковіч).
Барвовыя вохлапкі хмар застылі ў мярэжах і не схлынуць да рання, да свежых вятроў, што прачынаюцца з усходам зары (Чакай у далёкіх Грынях, с.96).
Гавыла, ж. Трава, пустазелле(Варлыга, с.29)
Пачаў расці дурнап’ян і ўсякая калючая гавыла (Алімпіяда, с.9). Пахла васількамі і ўсякай гавылай, што расце на гумнішчах. (Чакай у далёкіх Грынях, с.32). Сані, трапляючы ў расцёрты след, пішчалі цененька і мякка, як вецер у гавыле ля хаты пад прызбай (Агні, с.67).
Галец, м.Замёрзлая зямля без снегу(СПЗБ, т.1).
Хапянула на галец марозам зямлю (Чакай у далёкіх Грынях, с.131). Мароз узяўся нагалец і пёк, не адпускаючы: зіма пачалася ранняя (Алені, с.31).
У беларускіх гаворках з гэтым значэннем ужываюцца лексемы галашчок, галашчока, галута, галутва, сухалёдзіца (ЛАБНГ, т.2, карта 91).
Гальнік, м.Дзяркач (змецены венік)(Абабурка).
І вазьміце з сабой гальнікі. Дзеркачы,чым большыя – тым лепш. (Алімпіяда,с. 68.) Маці чыста падмяла гальніком памост, згарнуўшы пацёртую сухую леташнюю сырадэлю. (Тартак, с.152.) Агонь ля асвера расклала Кланя: падмяла гальніком снег з-пад ног, прынясла на бляшанай засланцы галавешкі з печы, і паклала на засланцы на зямлю (Найдорф, с. 80.)
У беларускіх дыялектных слоўніках адзначаны варыянты гэтага слова: галень, гальнік (Юрчанка), галень (СПЗБ), галяк (ЗНС). Параўнай іншыя назвы: драпач (НЛ), драпкач (ЖС), карачун (ДСБ).
Гатар, м. Лесапілка (СПЗБ,т.1).
Да маста на лажок выходзіла дваром калгасная лесапілка – гатар. (Алімпіяда,с.259.)
Глыж, м. Камяк (СПЗБ, т.1)
Яна падбегла і падхапіла вазок, каб не перакуліўся: выязджалі на дарогу з паднятымі трактарам снежнымі глыжамі (Алімпіяда,с.462.)
Параўн.: глыш (СПЗБ,т.1.), глыжка (ДСЛ).
Гранка, ж. Баразна,градка (СПЗБ,т.1).
Бегала і на ферму і з фермы праз дзядзінец ля плота ці праз свой гарод баразной між гранак…(Алімпіяда,с.6.)
Дзядок, м. Апорны слупок у гаспадарчым будынку (СПЗБ,т.2)
Калі ён учарэпіўся за дзядок, падумаў, што са страхой знясло і шчыт ад двара, - шчыты з аполкаў былі папрыбіваны да дзядкоў (Мсціжы,с.13.).
Додніца, ж. Досвітак, світанне (Абабурка.).
Нашы пачалі ісці праз вёску, калі толькі яшчэ зазелянелася халодная додніца – адступалі на ўсход, на Бегамля (Алімпіяда,с.340).Зімой, калі Андрэй у маразы ехаў додніцай да ракі, правады гудзелі ў белых ад інею бярозах на розныя галасы (Мсціжы,с.24.). Людзі ўсталі сёння додніцай і лавілі коней на выганчыку ў тумане, дзе яшчэ ярка гарэў агонь і спалі начлежнікі (Найдорф,с.61.).
Параўн.: додніцай прысл., досвіткам (Абабурка), додніка (Сцяшковіч), доднечкам (досвіткам) (Мат. мін.-мал.,ІІ.).
Друзалкі, мн. Кавалачкі чаго-небудзь (СПЗБ,т.2.).
Ляцяць на халодны бліскучы лёд, у які ўгрызаецца шырокі Харбінаў тапор, пырскаючы ў вочы друзалкамі лёду (Алімпіяда,с.337.). Ухапіўшы друзалак халоднага збітага снегу – у каня з-пад капыта, - расцёр яго ў далонях і стаў мачыць вочы (Агні,с.65.).
Параўн.: друзачка – дробны кусочак (ТСБМ,т.2.).
Дыля, ж. Тоўстая дошка (ТСБМ,т.2.).
Старыя сукаватыя пачарнелыя дубовыя камлі, якія нехта намерыўся быў распілаваць на дылі, ляжалі на зямлі (Алімпіяда,с.259.).
Дэнка, н. Дошчачка, на якой рэжуць што-небудзь (СПЗБ,т.2).
Яна (Таццяна) рэзала кілбасу, і нож скакаў па старым драўляным дэнку (Алімпіяда,с.249.). Маці рэзала вузенькі доўгі скрылёк сала на ражку стала, не падкладаючы дэнка (Найдорф,с.147.).
Як паказваюць матэрыялы «Лексічнага атласа», у гаворках ужываюцца з гэтым значэннем варыянты: дэнца, донца, дно, днушка, днішка, а таксама іншыя назвы: кружок, стальніца, крышка (ЛАБНГ, т.5, карта 304).
Засмаль, ж. Гарэлае,гар (ТСБМ).
Перад новым мастом цераз Двінасу – ад яго яшчэ пахла засмаллю – на выбоінах праціўна забразгалі ззаду аб канькі ланцугі (Алімпіада,с.202.).
Засмаржка, ж. Вузел у выглядзе пятлі, завязаны адным канцом (СПЗБ,т.2.).
Панок скідае лейцы з шыі і завязвае іх на засмаржку ля белай новай бярозавай ручкі (Тартак,с.189.).
Параўнай: засмарга – завязаны бантам вузел (Мат. мін.-мал.-І.)
Канаторжнік, м. Чарнобыль(трава) (СПЗБ,т.2).
Далей пад плотам сох зайцаў гарошак, не змогшы завязацца на стручкі, гібеў высокі пасівелы, як палын, канаторжнік (Алімпіяда,с.8.).
Канюх, м. Каршун (Бялькевіч).
Ныў матор, і яму (Ратнікаву) раптам здалося, што ён стаіць на дарозе, а ўсё ідзе кругам: рабыя каровы на лугу, канюх у белай смузе…(Алімпіяда,с.48.).
Каслаўка, ж. Касмыль,жменя, ручайка(лёну); перан. – пасмы валасоў (СПЗБ,т.2).
Сіваватыя, як попел, валасы звесіліся праз лоб каслаўкай, і на іх, на канцах, віселі кроплі вады (Алімпіяда,с.198.). Папрывыкалі да мурагу, і то – растрасі кожную каславачку ў жмені (Мсціжы,с.40). Мокрыя сівыя валасы на галаве скруціліся ў каслаўкі і папрыліпалі да вушэй (Тартак,с.166.).
Кісля, ж. Закваска (СПЗБ,т.2.).
Яны не пяклі свайго хлеба – так, рэдка калі, каб кісля ў дзяжы не звялася, - жылі з магазіна (Мсціжы,с.163.).
Параўн.: кісля, ж. разм. Тое, што і кіслата (ТСБМ,т.2).
Крушня, ж. Куча камення (СПЗБ,т.2.).
Наперад ёй забе